De Hanzepodcast, feit of fictie (4/4): Fictie!

Door Luuk de Jong

De Hanzepodcast: de Zeerover is speciaal voor dit Hanzejaar 2023 gemaakt. Deze podcast vertelt het verhaal van Splinter Loeff, een zeerover die in 1437 in Zutphen is komen wonen. Uiteindelijk hebben zijn acties de stad veel juridisch getouwtrek en kopzorgen voor het stadsbestuur bezorgd. Maar wat is in de podcast nou precies feit, en wat is nou fictie? In deze kleine serie van artikelen probeer ik dat zo goed mogelijk uit te leggen, zodat u voor, tijdens of na het luisteren van de podcast, precies weet wat er écht is gebeurd halverwege de vijftiende eeuw!

Het laatste artikel in deze feit of fictie-reeks mag geen verrassing zijn. In de voorgaande artikelen werd het echte feitelijke verhaal van de Hanzepodcast: de Zeerover stukje bij beetje uitgetekend, zodat u precies weet hoe de ingewikkelde zaak in elkaar steekt. Nu komen we aan bij fictie, waarbij we gaan verkennen welke onderdelen in de podcast zijn gedramatiseerd, of die misschien na nieuwer onderzoek niet helemaal blijken te kloppen…

Andries Iseren Gerritszoon

Voordat u verder leest is het natuurlijk voor u als lezer wel prettig als u de podcast al eens hebt beluisterd. U weet dan hoe het verhaal zich heeft afgespeeld. Als u dat nog niet hebt gedaan, dan heb ik een nieuwe naam voor u: Andries Iseren Gerritszoon. In de podcast is hij misschien wel dé hoofdpersoon. Alhoewel we het verhaal van Splinter vertellen, doen we dat via zijn perspectief.

De beste man heeft écht bestaan, was ook zeker schepen in die tijd en komt inderdaad uit een elitaire Zutphense familie. Waar echter geen enkel bewijsmateriaal voor is: zijn relatie met Splinter. Toen het verhaal nog niet was geschreven en er enkel een raamwerk bestond, was ik op zoek naar een personage die het perspectief van Zutphen kon vertegenwoordigen. Het verhaal vertellen via Splinters ogen was niet goed genoeg. Bij Zutphen liggen het échte risico en de morele dilemma’s. Bijvoorbeeld dus het wel of niet verbannen van Splinter. In dat gesprek met Diederik kwam Andries’ naam naar voren als een willekeurige schepen die toevallig in dezelfde periode als Splinter leefde. Het feit dat Andries later ook nog betrokken was bij een andere zaak in het veemgericht maakte dat de knoop snel werd doorgehakt. Andries zou de hoofdpersoon worden in het verhaal.

We komen weer terug bij Alyt, of Aelken, zoals ze waarschijnlijk echt heeft geheten. Volgens historicus Diederik Rijs waren er ontzettend veel mogelijkheden welke relatie ze tot Splinter of Loef Keye had. De eerste versie dat Aelken de dochter van Keye was liet hij snel vallen. Hij maakte de koppeling dat Aelken en Alyt mogelijk dezelfde persoon zijn, wat haar de vrouw van Loef Keye zou maken. Mogelijk is ze dus ook de dochter van Splinter, waarvoor een sterk argument geldt: waarom zou ze anders voor hem op pad zijn gegaan naar Holland? Dan is er nog een aanwijzing. De nazaten van Loef Keye voerden in de zestiende eeuw een Andreaskruis, net als Splinter dat al deed in de eerste helft van de vijftiende eeuw. Het kan zijn dat dit via Alyt/Aelken is gegaan, maar het is ook mogelijk dat Splinter en Keye al familie van elkaar waren.

Rode draad

De oplettende lezer heeft in de inleiding van het derde artikel een verschil gezien ten opzichte van de podcast. De zaak in het veemgericht en de klacht op de Hanzedag in Lübeck liepen tegelijkertijd en niet achter elkaar zoals is verteld in de podcast. Waarom? Allereerst heeft dit te maken met storytelling. Om een rode draad te ontwikkelen moet er een bepaalde ontwikkeling zijn van A tot Z. Omdat we het al hebben over een verhalende podcast, waarbij beeld dus per definitie niet is inbegrepen, moet het niet té ingewikkeld worden door deze twee zaken tegelijkertijd te behandelen. Er is al heel veel informatie dat een luisteraar moet verwerken om daar kaas van te kunnen maken en deze twee zaken tegelijkertijd beschouwen maakt dat alleen maar lastiger. Daarom is de keuze gemaakt om deze achter elkaar te plaatsen.

Dan hebben we het nog niet gehad over alle gesprekken die zijn gevoerd in de podcast. Hoe zit dat? Er is welgeteld één directe uitspraak terug te voeren naar de oorspronkelijke bron: het voorlezen van de aanklacht bij de eerste zitting van het veemgericht door Hendrick van Werdinckhuizen. Hij zei dat ‘de stad Zutphen bescherming heeft verleend aan degenen, die zich aan zijn goed hadden vergrepen’. Alle andere gesprekken, gedachten en dilemma’s zijn gemaakt in het licht van het verhaal en die tijd.

Desastreuze gevolgen

In het derde artikel hebben we het ook kort gehad over de risico’s die Zutphen liep tijdens het Westfaalse veemgericht. Er werd gesproken over desastreuze gevolgen waarin een faillissement als reëel scenario werd beschouwd. Alhoewel het voor de Zutphense schepenen een ontzettend stressvolle zaak zou zijn geweest, is spreken over faillissement te kort door de bocht. Als Zutphen de zaak zou hebben verloren, dan waren de gevolgen inderdaad desastreus, alle goederen van iedere Zutphense burger in iedere stad binnen het Heilige Roomse Rijk konden worden geconfisqueerd.

Maar als dat zou gebeuren, was de stad er flink aan gelegen om een schikking met Herbert Rezen overeen te komen. Hoe langer het duurt om een schikking af te spreken, hoe meer goederen worden geconfisqueerd en dus hoe meer geld de stad zou verliezen. Een faillissement zou er wellicht niet van zijn gekomen, maar de enorme investeringen van het stadsbestuur in de juridische verdediging gaven absoluut aan hoe belangrijk de zaak werd beschouwd.

Bent u na het lezen van deze artikelserie geïnteresseerd in dit pikante stukje Zutphense geschiedenis? Of hebt u deze al geluisterd en wilt u het nog een keer beleven? Beluister de Hanzepodcast dan op Spotify: https://open.spotify.com/episode/7ajjZWpphKdkOP1tM5tXiQ.