Onderzoek naar eerste Zutphense boekdrukken

Marjolein KoudstaalIn 2018 vroeg Marjolein Koudstaal zich af waarom ze in de Librije geen boeken aantrof die in Zutphen waren gedrukt. Waar zouden die zijn en hoe kon ze dat uitzoeken? Marjolein, die enkele jaren boekwetenschap studeerde, dacht dat dit allang door anderen was uitgezocht. Ze ging dus op zoek naar dát onderzoek. Maar dat bleek er niet te zijn. Ze startte daarom zelf een zoektocht en begon deze in de online database van de Koninklijke Bibliotheek (KB) in Den Haag.

Ze vond Zutphense drukken in onder andere universiteitsbibliotheken, buitenlandse collecties en de KB zelf, maar nergens werd Zutphen genoemd. Op basis daarvan nam ze aan dat ze deze boeken niet in Zutphen zou vinden, tót ze de bibliografie van Maria-Elisabeth Kronenberg raadpleegde. Marjolein vertelt: “Kronenberg was in de jaren voor de Tweede Wereldoorlog dé bibliograaf en deskundige op het gebied van in Nederland gedrukte boeken uit de periode 1450-1550. Zij reisde naar alle bibliotheken in Europa en heeft zo heel veel in kaart gebracht wat anders verloren zou zijn geweest.” In haar bibliografie vond Marjolein een in Zutphen gedrukt boek uit 1518, dat in de bibliotheek van het Stedelijk Museum zou worden bewaard. Marjolein had echter nooit een oude bibliotheek in het museum gezien. “Een vrijwilliger van het museum belde voor mij naar conservator Christiaan te Strake. Het klopte dat het museum geen oude bibliotheekcollectie had. Deze was er jaren terug wel geweest, maar sinds het Regionaal Archief Zutphen was ontstaan, waren die boeken daar naartoe gebracht. Voor mij was dit een groot lichtpunt in mijn zoektocht.”

Archief

Marjolein maakte een afspraak bij het archief aan de Spiegelstraat in Zutphen en vroeg om het boek dat Kronenberg in haar bibliografie had genoemd. Marjolein kreeg waar ze om vroeg; een boekje dat in Zutphen werd gedrukt door de uit Zwolle afkomstige drukker Thiman Petersz. Os de Breda. Ze realiseerde zich dat dit wel eens het oudste, in Zutphen gedrukte boek kon zijn en was voorzichtig enthousiast. In het archief was op dat moment ook historica Mirjam van Velzen aanwezig. Marjolein maakte haar deelgenoot van haar ontdekking en meteen werd ook Mirjams nieuwsgierigheid gewekt. Mirjam: “Ik was me er totaal niet van bewust dat in het archief mogelijk het allereerste boekdrukwerk van Zutphense bodem aanwezig was. Dat zou ik nu nog niet geweest zijn, als Marjolein er niet was geweest.” En zo ontstond er op een heel natuurlijke manier een gezamenlijke zoektocht: Marjolein onderzocht de boekhistorische context van het oude werk en Mirjam ging in de bronnen op zoek naar informatie over de boekdrukker zelf.

Erfgoedpublicatie

Van het oude boek (1518) met de titel: Costelike scat der geesteliker rijckdoem blijkt van nog maar vier exemplaren de locatie bekend te zijn. Ze liggen bij de Koninklijke Bibliotheek, in Düsseldorf, Londen en het Regionaal Archief in Zutphen. Hoewel onbekend hoeveel de oplage was, vermoed Marjolein dat het stichtelijke boekje door veel mensen stuk gelezen is. Het was immers de bloeiperiode van de Moderne Devotie. Zutphen was een Hanzestad waar veel conventen waren en adellijke families woonden. Een drukkerij in Zutphen was dan ook helemaal niet vreemd. Maar toch vertrok Thiman weer: de tijd was nog niet helemaal rijp voor een drukkerij en de Tachtigjarige Oorlog zorgde ervoor dat het tot 1609 zou duren voordat Andries Jansz. van Aelst, de tweede Zutphense boekdrukker, zich in Zutphen vestigde. Het Zutphense stadsbestuur liet inmiddels veel meer drukken en de familie Van Aelst beschikte bovendien over eigen papiermolens op de nabij gelegen Veluwe.

Zowel Marjolein als Mirjam hadden zoveel informatie bijeengebracht dat besloten werd het resultaat van deze zoektocht in boekvorm uit te geven. Het is daarmee de eerste Zutphense Erfgoedpublicatie. Het Erfgoedcentrum Zutphen hoopt met deze nieuwe serie onderzoek van onderzoekers, studenten en vrijwilligers met iedereen te kunnen delen.

Wat kunnen we verwachten?

Mirjam: “Een boek met honderd pagina’s, in kleur geïllustreerd en lezenswaardig. De boekdrukkers Thiman en Andries en hun werk worden in de context van de geschiedenis van Zutphen en de boekhistorie geplaatst, waardoor het voor velen leuk is om te lezen. Ook studenten kunnen dit als naslagwerk gebruiken. We hopen dat in de toekomstige Erfgoedpublicaties ook scripties van studenten zullen worden gepubliceerd; ook deze zijn het vaak waard om gedeeld te worden met een groot publiek.” Beide onderzoekers zijn in ieder geval heel benieuwd hoe het resultaat er straks in boekvorm uitziet.

En, is dit nieuwe werk gedrukt in Zutphen? Marjolein en Mirjam kijken beiden verbaasd. “Daar hebben we nog niet eerder aan gedacht, dat zou echt mooi zijn geweest. Maar nee, dat is niet het geval.” Maar Marjolein vult aan: “Ook niet alle boeken die door Zutphense boekdrukkers werden uitgegeven, zijn ook fysiek in Zutphen gedrukt.”

Nieuwsgierig geworden? Tijdens de Open Monumentendagen op 10 en 11 september is het Regionaal Archief Zutphen geopend van 12.00 tot 17.00 uur en zullen onder andere het boekje van Thiman uit 1518 en verschillende werken van boekdrukker Van Aelst te zien zijn. Tijdens die dagen start de verkoop van het boek Dit is geprint toe Zutphen en zijn de auteurs aanwezig om vragen te beantwoorden: Marjolein op zaterdag en Mirjam op zondag.